Әхмәтҗанов М.И. Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре // Татар археологиясе. –
2006. – № 1–2 (16–17). – 197–217 б., илл. белән.
Ахметзянов М.И. Татарские мавзолеи (дюрбе) в г. Касимове // Татарская археология. –
2006. – № 1–2 (16–17). Кочевой мир Средней Евразии и Золотая Орда. – С. 197–217
с илл. (на татарском языке).
Татарские мавзолеи (дюрбе)
в г.Касимове
Авторезюме М.И.Ахметзянова
Статья М.И. Ахметзянова посвящена обследованию
архитектурно-исторических памятников г. Касимова, сооруженных в XVI–XIX вв.
О них в научной литературе имеются небогатые, малочисленные публикации.
Имеющаяся литература относится лишь к мавзолеям Шах-Али (построен в 1555 г.)
и султана Авгана-Мухаммеда (1649 г.). Кроме этих двух, в
Касимовском городском татарском кладбище сохранились еще три каменных мавзолея,
построенных в конце XVIII – первой половине XIX в.,
о которых в научной литературе отсутствуют сведения.
Обследование всех названных мавзолеев г. Касимова
обусловлено необходимостью установления генетических и типологических связей
аналогичных архитектурных памятников татар, сохранившихся на кладбищах
сегодняшнего Татарстана, Башкортстана и Оренбургской области, построенных в XVI–XIX вв.
Во время полевых исследований, проведенных автором в 2004, 2005 гг.
в Касимове, сделаны обмеры памятников и исследован их материал. Были также
изучены эпиграфические надписи установленных на стенах мавзолеев и надгробий
мавзолея Авган-хана. Дело в том, что надписи установленных на стенах мавзолеев
Шах-Али и Авган-хана в научной литературе (например, у историка Н.И. Шишкина)
отмечены как арабские. После ознакомления с материалами, мы уточнили, что
надписи мавзолея Шах-Али на стенке сделаны на арабской графике и языке, а
надписи эпитафийных надгробий, собранных внутри мавзолея, –
на арабском и старотатарском языках. В отношении надписей мавзолея Авган-хана
историк допустил неточности, отмечая лишь, что они написаны на арабской графике.
Эпитафийные памятники Касимовского нового кладбища вообще не
упоминаются в исторических документах.
Вследствие изученности надгробных памятников XVI–XVII вв.
в мавзолее Шах-Али и наличия их опубликованных текстов, нет необходимости
изучать их содержание. Главное внимание было уделено на остальные памятники.
Вследствие изучения памятника-мавзолея Авган-хана было установлено, что надпись
с наружной стороны, установленная над дверью, по содержанию, является татарским
текстом и находится в хорошем состоянии. Была снята копия надписи. Что касается
эпиграфических надгробий, то их состояние весьма плачевное, но, несмотря на это,
на двух надгробиях из трех были обнаружены несколько цельных предложений из
текстов и содержание их опубликовано. По некоторым данным стало известно, что
надписи на надгробиях мавзолея Авган-хана были сфотографированы в 1880 гг.
и с них сделаны переводы текстов на русский язык. Видимо, эти снимки покоятся в
научных архивах востоковедов. Они весьма интересны и с точки зрения языкознания.
Далее в статье приводится описание мавзолеев городского кладбища
г. Касимова. Исследователь касимовско-татарской культуры Владимир Акимов, изучив
мавзолеи нового кладбища, подчеркнул о наличии трех мавзолеев и отнес их к
фамилиям Янбаевых, Шакуловых и Ишимбаевых. Кроме того, мы заметили груды камней,
которые, видимо, принадлежали к зданиям разрушенных и снесенных других
мавзолеев.
После тщательного исследования эпитафийных надписей
сохранившихся мавзолеев, мы определили их принадлежность к фамилиям Шакуловых и
Максудовых. Третий мавзолей, видимо, принадлежал Янбаевым. Дело в том, что
эпитафийная доска со стены этого мавзолея довольно сильно разрушена, хотя
сохранилась дата смерти владельца и относится к 1850 г.
Мавзолей Максудовых имеет дату по хиджри 1223 г.,
по григорианскому стилю 1808/09 гг.
Мавзолей Шакуловых содержит три эпитафийных плит, где отмечены даты –
1217/1802 гг., 1218/1803 гг.,
1254/1839 гг. Однако, судя по эпитафийным надписям, в
мавзолее Шакуловых находятся могилы и их предков, живших в XVIII в.
Традиция строительства подобных надгробных сооружений-мавзолеев,
по некоторым сведениям, сохранились в отдельных татарских селениях Касимовского
района, которые ждут своих исследователей.
</Конец авторезюме>
Марсель Ахметзянов.
Татарские мавзолеи (дюрбе)
в г.Касимове
I. Мавзолей (дюрбе) Шах-Али
Город Касимов известен с 1452 года как один из центров
татарской национальной культуры, как татарский исторический уголок. Несмотря на
то, что на сегодняшний день там осталось мало представителей татарского народа,
город всё еще сохраняет некоторые свои национальные особенности.
Когда мы приезжали в г. Касимов
в 20024-2005 гг. с целью археографических экспедиций, то
увидели, что еще не совсем исчезли умеющие говорить по-татарски и выполняющие
традиционные татарские обычаи.
В городе есть татарское мусульманское кладбище, мечеть. В центре Касимова
возвышаются каменная башня первой мечети, сооруженной в 1467 году,
и возле нее здание, разрушенное по приказу Петра I,
и построенное вновь на основании прежней ханской мечети после разрешения в 1768 году.
Составляя с ними единый архитектурный памятник, как напоминание в этом
историческом месте стоит мавзолей Шах-Али и его потомков, являющийся их вечным
пристанищем. Поскольку не сохранилось других каменных сооружений поволжских
татар XVI века, малочисленные
касимовские здания того времени считаются ценным источником при изучении
татарской городской архитектуры.
Тем не менее, в малом числе известны построенные татарами архитектурные
памятники городов XIII-XIV веков.
Сохранившиеся от них здания — башни, развалины
Караван-сарая, образцы, дюрбе, мечетей в гг. Шэхри-Булгар,
Увек [прим. перев.:
Увәк — Укек?], а также на
Северном Кавказе, в Крыму и др. Однако конструкции дюрбе эпохи Золотой Орды
весьма сильно отличались от мавзолеев Касимова и Казани. Касимовские дюрбе
примечательны тем, что в отличие от сооружений татарских дюрбе, сохранившихся с
XIV-XVI веков, имеют
прямоугольную, продолговатую конструкцию. В основном, насчитывается пять дюрбе
XVI-XIX веков, сохранившихся в
татарских кладбищах города Касимова. Одно из них —
заложенное возле старого ханского дворца Касимова дюрбе Шах-Али-хана (на местном
диалекте — "текие"), оно построено в 1555 году
по поручению Шах-Али. Здание сооружено из плит, вырезанных из белого камня.
Длина стен дюрбе — 13,5 метров (19 аршин),
ширина — 8,53 метров (12 аршин),
высота — 5,0 метров (7 аршин).
Толщина стен — 48 см, имеется
крыша.
Здание внутри разделено каменной стеной на две части. Меньшая сторона
занимает 1/3 площади, она предназначена для регулярного чтения Корана в упокой
души хана [прим. перев.1: выражение в оригинале: «мөҗәвиргә тәгаенләнгән».
Переводчик благодарит Р.Бултачеева за перевод арабского слова «мөҗәвир» —
«соседний». Таким образом, возможно, подразумевается «соседняя комната»]. Это разделение снаружи не видно. Вторая часть —
бóльшая комната —
на сегодняшний день завалена большими и малыми осколками могильных плит.
Несмотря на то, что каждый из них пытались собрать воедино, из этого ничего не
вышло. Среди каменных плит с надписями есть и расколотый надмогильный камень
Шах-Али. Надмогильные плиты на кладбище касимовских ханов имеют отличительные
особенности по сравнению с камнями с надписями Казанского ханства, хотя так же
вырезаны из белого известняка.
Во-первых, в глаза бросается их меньшие размеры по сравнению с эпитафическими
памятниками Казанского ханства.
Во-вторых, большинство из них начинается с начинается с
аятов Священного Корана и хадисов последнего пророка [прим. перев.: в оригинале: «...Икенчедән, аларның күпчелеге Казан ядкарьләрендә очрамаган дини формула белән
башлана. Бу формула түбәндәге мәгънәдән гыйбарәт: "Аллаһы Тәгалә өчен Гайсә Адәм
галәйһиссәлам белән бер дәрәҗәдә"...».
Прим. Р.Бултачеева: это аят из Корана [Коран 3:59]:
"Поистине, Иса пред Аллахом подобен Адаму: Он создал его из праха, потом сказал
ему: «Будь!» — и он стал". В толкованиях этого аята
объясняется, что их подобие заключается в том, что и Адам, и Иса, мир им, были
сотворены без отца].
[Прим. перев.: как мы видим, по мнению М.Ахметзянова, эта формула — один из знаков оскорбления (санга сукмау —
отрицание, унижение) нашего пророка Мухаммеда. И далее, так же по мнению
М.Ахметзянова, это возможно, отражение того, что в Касимовском ханстве ханы и
мурзы вынуждены были начинать нарушать исламскую веру по причине ненависти Московских
митрополитов к пророку Мухаммеду]. На сегодняшний день внутри дюрбе насчитывается
23 могильных камня. Под полом дюрбе есть еще и место
наподобие подвала. К нему сделан каменный лестничный спуск, начинающийся справа
от входа в дюрбе. Он оканчивается глухозаделанной дверью. В стене здания имеются: с
восточной стороны — одно окно, с северной —
три окна, с западной стороны — дверь для входа в соседнюю комнату [муджавира:
см. прим. перев.1 выше],
с южной (длинной) стороны — дверь для входа в дюрбе. Свет
в меньшую комнату [муджавира: см. прим. перев.1 выше] проникает через одно из окон в северной стороне; пол комнаты —
земляной.
Ступеньки лестницы, спускающейся в подвал, а также стены спуска сделаны из
белого камня. Ходят предания, будто из этого подвала имелся укрепленный камнем
подземный ход к Старому Посаду г. Касимова. Живущая в
Касимове врач-пенсионер Фатима Тугеева рассказала, что на одной из древних
картин с изображением дюрбе Шах-Али были также прорисованы продолговатые впадины
недалеко от мавзолея. Работающий сторожем на новом татарском кладбище Надир
Ильичев (родился в с. Казак Касимовского района)
рассказал о том, что во время земляных работ при строительстве города люди
сообщали об обнаружении под землей стен некоего здания с куполом.
Над дверью дюрбе Шах-Али прикреплена эпитафическая плита с рельефным письмом
на арабском языке в стиле «сулус» арабской графики [прим. перев.: в оригинале «сөлес»; возможно, имеется в виду стиль «Arabic Jali Thuluth»]. Состоящая из
двух строк надпись на этой плите сделана несколько крупнее в средней части,
высота каждой строки 13 м. Вдоль периметра каждой строки читается текст,
написанный буквами меньшего размера (6,5 см), с аятью
Корана.
Перевод двустрочного исторического текста, написанного посередине доски,
следующий: «Строитель и владелец этого здания — Шах-Али,
сын Шейх-Аулияр-султана, двадцать первого дня месяца рамадан, девятьсот
шестьдесят второго года», т.е. по григорианскому календарю —
построено 9 августа 1555 года.
Перенести и перевести полностью арабские тексты вокруг указанной надписи не
удалось, т.к. текст очень длинный и понадобились бы приспособления для переноса
текста с высоты, а также время.
Если обращаться к некоторым читаемым словам на арабском языке, можно
предположить, что вокруг этой исторической надписи написана сура «Ихлас» Корана.
Высота всего исторического (две строки) текста посередине каменной доски, на
которой прикреплены эти надписи, — 40 см,
ширина — 80 см. Величина каменной
плиты 125х50 см. Надписи сделаны рельефно-выпуклым
способом. Эпитафическую плиту углубили в стену дюрбе примерно на 15-16 см.
Вырезанная ниже указанной надписи дверь дюрбе Шах-Али открывает путь в
комнату, где посажены надмогильные плиты. Дверь снаружи закрывается на замок,
ключ от которого хранится у работника городского музея. Верх двери сделан в виде
арки. Высота дверного проема — 176 см,
ширина — 105 см. Толщина стены —
48 см, ширина окон — 59 см, высота —
144 см.
На окнах имеются ставни, в стенах дюрбе на уровне земли имеются выемки для
четырех окон и двух дверей. Дюрбе по периметру огорожено забором (в виде
четырехугольника) из металлической сетки и с кирпичными столбами.
II. Мавзолей (дюрбе) Афган-хана
Сохранившееся в г. Касимове второе дюрбе относится к первой половине
XVII века. Этот исторический
памятник сохранился в 3 км от г. Касимова,
на гористом берегу Оки, над кладбищем в месте, ранее называвшемся Старым
Посадом. Это кладбище известно историкам, на нем нашли свой последний приют
знаменитые люди Касимовского ханства, ханы, мурзы, духовенство, казаки и др.
именитые личности. Если обратиться к записям касимовских историков, например,
Аллаяра Беляшева, то на это кладбище привозили хоронить своих близких даже из
таких далеких деревень, как Азеево.
На этом кладбище в 1618 г. похоронен проживавший до
этого в Москве сибирский царевич Мухаммедкул, плененный в 1582 году
во время нападения Ермака в Сибирь1.
Его могила находилась в Старом Посаде рядом
с дюрбе Афган-султана. Также в Старом Посаде похоронены одни из последних ханов
Касимова — хан Арслан и Фатима-султан.
К сожалению, почти все эпитафические памятники на кладбище Старого Посада
Касимова утеряны. Там кроме единственного дюрбе Афган-хана не сохранилось даже
ни одного могильного камня. Рядом с дюрбе Афган-хана было дюрбе Арслан-хана с
Фатимой-султан, но в настоящее время следы дюрбе последних ханов едва-едва
возвышаются над поверхностью земли. От надстроенного над их могилами дюрбе не
осталось ни одного кирпича, нет даже надмогильной плиты.
На сегодняшний день единственными историческими памятниками кладбища Старого
Посада сохраняются построенное в 1648 году дюрбе
Афган-хана. и три находящиеся на грани полного разрушения могильные плиты
похороненных внутри дюрбе родственников хана.
Афган-хан — хивинский хан, младший брат знаменитого
Абуль-Ази-Бахадир-хана, написавшего книгу "Шеджере-и тюрк"; потомок
золотордынских ханов. Афган-хан был отправлен в Москву в 1621 году
по приказу своего родного дяди Хабаш-султана,и с 11 лет
воспитывается во дворце Московского царя. Он умер в Москве в 1648 году в месяц
рамадан. Его женой была Алтун-ханум, дочь Хаджим-султана (Хаджи-Мухаммад-хана),
сына Акатай-хана. Дюрбе для Афган-Мухаммад-хана, сына Араб-Мухаммад-хана, было
построено его женой Алтун-ханум.
Дюрбе Афган-хана, как и мавзолей Шах-Али, построено в виде продолговатого
прямоугольника. Но, в отличие от первого, оно сделано из красного кирпича. Это —
само по себе отражение нарушения одной из древних татарских традиций, т.к. по
татарским поверьям, в надмогильных сооружениях не должны применяться кирпичи,
обработанные огнем, металлические предметы, гвозди. По этой причине, в старину
даже срубы, которые являлись надмогильными сооружениями, изготовляли без
гвоздей, т.е. с зарубками на углах. Даже для закрытия ниши (ляхет) в могиле
мусульмане, как правило, использовали необожженный кирпич.
Обычай использования обожженного кирпича при строительстве древних дюрбе
повторяется и в XVIII-XIX веках.
Например, из больших обожженных кирпичей сделано большое дюрбе Шейх-Ибрагима,
(сына Юсуфа Бараскауи), умершего в 1785 г., из села
Бараска Атнинского района. У этого дюрбе ставни оконных проемов были сделаны из
железа, а дверь — из кованого железа. По записям
Ш.Марджани, безбожные крестьяне [прим. перев.: в
оригинале «хәерсез нәбирәләре»] Шейха повырывали его металлические
принадлежности и распродали. Тем не менее, одна из оконных ставень сохранилась
по сей день.
Кроме того, по нашим сведениям, на татарском кладбище города Чистополя
сохраняется дюрбе, сделанное из красного кирпича. Да и в селе Назарово
Агрызского района приходилось видеть дюрбе из красного кирпича.
Дюрбе Афган-хана зиждется на фундаменте, собранного из плит, вырезанных из
белого камня и выступающих на 55 см от поверхности земли.
Внешние стены здания имеют размеры 10,20х5,7 метров.
Высота — 430 см, имеется крыша.
Полезная внутренняя площадь здания — 9,4х4,2 метра.
Площадь фундамента — 10,67х6,22 метра.
С «парадной», то есть с уличной стороны вырезаны дверной проем и два оконных,
с задней стороны — два оконных проема, по узким сторонам —
по оконному проему. На окнах есть металлические решетки, с внутренней стороны
для каждого окна для защиты от снега деревянные оконные ставни. Толщина стен —
0,4 метра.
Шири́ны окон — 0,4 метра, высóты — 0,59/0,6 метра. Высота подоконников, если измерять от
фундамента, — 0,9 метра. В
передней стороне дюрбе: протяженность стены от окон до углов —
по 2,2 метра, от двери до окон —
по 2,08 метра.
Проем двери поднимается от фундамента на 1,85 метра.
Расстояние от верха двери до основания крыши — 1,9 метра.
Ширина двери — 0,9 метра.
Расстояние между краями стен — 2,5 и 2,22 метра.
По коротким сторонам здания: расстояние от верха фундамента до окна —
0,9 метра. От стены до края окон —
2,8 и 2,79 м; высоты окон — 0,59 м.
На задней стороне дюрбе сделаны два окна, их размеры, подъем от фундамента —
как у остальных 3 сторон, но отличается расстоянием между
стеной и окнами, справа — 2,33 м,
слева — 2,4 м; расстояние между
двумя окнами составляет 4,6 м.
Описание внешних архитектурных узоров мавзолея лучше сделают специалисты по
архитектуре и декоративному искусству. Здешние особенности в более ранних
татарских дюрбе не встречаются.
На прикрепленной над дверью плите размерами 0,75х0,4 метра, выпукло, на 3-х
строках написана история на татарском языке арабской графикой в стиле «сулус»
арабской графики [прим. перев.: в оригинале «сөлес»; возможно, имеется в виду стиль «Arabic Jali Thuluth»]. С 4-х сторон на надпись
нанесен «растительный» узор. Рисунки «растительных» узоров с внешней стороны
охвачены тонким художественным орнаментом в виде витой вязи [прим. перев.: в
оригинале «...бау орнаменты белән нәфис итеп чолганып алынган...»].
Перенос эпитафической надписи:
[Прим. перев.: перевод на русский язык данного фрагмента очень
приблизительный].
1. Истории тысяча пятьдесят девятого года, месяца джамадель-ауаль девятого дня,
в год мыши.
2. Афган Мухаммад султан сын Мухаммад Араб хана ушел из этого мира.
3. ...Здание построено ... по указанию законной жены Алтун ханум Хаджим султан.
1059-й год по мусульманскому календарю — это 1649-й по
григорианскому.
Дюрбе Афган-хана сооружено в эпоху правления в Касимовском ханстве
Сеид-Бурхан-султана. В Москве в это время правил Алексей Михайлович Романов.
Интерес к дюрбе Афган-хана, и в целом, к истории и искусству касимовских
татар проснулся после 1860-х годов. В то же время увеличивается интерес к
татарской эпиграфике со стороны русских ученых. Конечно, изучение
эпитафических надписей первым начал выдающийся татарский ученый Хусаин Фаизханов.
Им изучаются тексты надмогильных камней, сохранившихся в Касимове с
XVI-XVII веков. Он отдает свои материалы историку
В.В.Вельяминову-Зернову, а тот в свою очередь бóльшую
часть переданных татарским ученым материалов, включил в свой четырехтомный труд,
посвященный изучению истории Касимовского ханства. Однако в труд
В.В.Вельяминова-Зернова не вошли эпитафические надписи дюрбе Афган-хана, хотя
они и изучались Х.Фаизхановым, но так и не увидели свет, были потеряны.
Русский археолог Алексей Васильевич Селиванов, приехав в 1886 году
в город Касимов, побывал на Старопосадском кладбище, снял на фото дюрбе
Афган-хана и четыре эпиграфические плиты, находившиеся внутри дюрбе.
Ученый-археолог с целью прочтения эпиграфических текстов передает эти
изображения профессору Московского университета, тюркологу Федору Евгеньевичу
Коршу (1843-1915). В.Е.Корш, прочитав и переведя надписи, русские тексты
передает А.В.Селиванову. Понятно, что Ф.Е.Корш изучал тексты надгробных камней
внутри дюрбе Афган-хана и что сохранность этих надписей на камнях была весьма
хорошей. Впоследствии историк города Касимова выпустил книгу, посвященную
истории города, включив туда переведенные на русский язык тексты надмогильных
камней, сохранившихся в дюрбе Афган-хана2.
Но для нас важно наличие и оригинальных текстов, значит, где-то в архивах должны
храниться рисунки камней с текстами на татарском языке. Нами в агусте 2005 года
исследованы 3 могильных камня внутри дюрбе Афган-хана;
несмотря на то, что исследователи утверждают, что в XIX веке
их было четыре, один камень не сохранился до наших дней.
Могильные камни в дюрбе лежат в горизонтальном положении. До этого в
Волжско-Камском регионе не приходилось встречаться с могильными камнями такого
типа, однако просматривается общность между надгробиями дюрбе Афган-хана и
надмогильными постройками ханских дюрбе, найденных в казанском Кремле во время
раскопок 2003-2005 гг. Они сделаны в виде сундука
(каменного надгробия, саркофага). Такие же эпитафии в виде сундука сооружены и
над могилами турецких султанов в Стамбуле. Но те сундуки разукрашены
разноцветными орнаментами и пестрыми арабскими надписями. И сундуки дюрбе
Афган-хана, если смотреть на описания 80-х гг. XIX века,
еще не совсем растеряли было следы украшений в виде различных «арабесок». То,
что и у сундуков дюрбе Афган-хана имеются тексты надписей на всех четырех
стенах надгробия сближает их с каменными надгробиями турецких султанов.
Ниже будут приведены письменные тексты на стенах сундуков внутри дюрбе
Афган-хана и сохранившиеся их переводы на русский язык.
1-й сундук (саркофаг)
Судя по тексту, следует понимать, что этот камень положен над могилу
Афган-хана. По заходе внутрь дюрбе, это — первое каменное
надгробие, рядом с левой стеной.
Первая надпись на сундуке со стороны двери:
Читается следующим образом:
1. Это камень для Афган-Мухаммад-султана
2. распорядилась построить его законная жена Алтун-ханум
3. ...тридцать семь...
4. ...скончался.
Перевод прочитанного проф. Ф.Е.Коршом текта [прим. перев.: в кавычках —
цитата из оригинала статьи]:
«Этот надгробный камень для Авган-Мухаммед-султана, законная его супруга Алтун-ханым велела соорудить. Его
высочество Авган-Мухаммед-султан 37 лет от роду в Москве скончался»3.
.
Надписи на этом же сундуке над могилой Афган-хана со стороны задней стены
дюрбе:
Читается следующим образом:
... пятьдесят девятый в год коровы....
Русский текст:
«Дата 1059, в год коровы». [прим. перев.: в кавычках —
цитата из оригинала статьи].
Надпись на сундуке над могилой Афган-хана со стороны левой стены дюрбе:
Читается следующим образом [прим. перев.: без перевода]:
1. ... ан
2. ...Араб-Мухаммад
3. хан ... ан ази
4. ...хан...
5. ...Агатай хан
6. Рахмати Аллаху Тааля-и...
7. Куллю...
Сохранившийся текст на русском языке [прим. перев.: цитата из оригинала статьи]:
1. Авган-Мухаммед-султан
2. сын Араб-Мухаммед хана,
3. сына Хаджим хана,
4. сына Агатай хана.
5. Да будет милость Божия над ним.
6. На эту постройку пятьсот рублей истрачено.
Длина надмогильного камня Афган-Мухаммад-султана —
1,61 метр, ширина — 0,33 метра,
высота — 0,65 метра.
Надгробие, находящееся посередине дюрбе
На данное время на камне не заметно никаких надписей, но с одной стороны есть
следы геометрического орнамента.
Длина сундука — 1,0 метр,
ширина — 0,35 метра, высота —
0,7 метра.
В сохранившихся на русском языке записях есть интересные сведения [прим.
перев.: в кавычках — цитата из оригинала статьи]:
«Дата 1059, год коровы, этот надгробный камень для Тюге-Султана, сына
Ишима-Султана Хаджим-Хана, Алтын-Ханым велела соорудить. Тюге-Султан».
Тюге-султан был двоюродным братом Афган-Мухаммад-султана, внука Хаджим-хана
[прим. перев.: то есть, они оба — внуки Хаджима].
Русский текст на 3-м сундуке, на сегодня исчезнувшем
[Прим. перев.: в кавычках — цитата из
оригинала статьи]:
«Дата 1062, в год дракона, сама при жизни своей, эту плиту соорудила»4.
Сундук (сохранившийся до сегодняшнего дня, №3), находящийся справа,
с самого края дюрбе
Читается следующим образом [прим. перев.: без перевода]:
«бең дә иллик токузда Ай-ханым хәйәти илә бина кылдырды».
Перевод [прим. перев.:
в кавычках — цитата из оригинала статьи]:
«Дата 1059, в год коровы надгробный камень Ай-ханым
сама, при своей жизни, велела соорудить».
Вот перевод не сохранившегося на этом камне текста [прим. перев.: в
кавычках — цитата из оригинала статьи]:
«Дата 1062, в год дракона Ай-ханым скончалась».5
Сохранность сундука Ай-ханум плохая, почти исчезли следы узоров и надписей. В
орнаментах проглядываются клетчатый узор и изображение восьмилепесткового
цветка (диаметр 7 см).
Длина каменного надгробия — 1,5 метра,
ширина — 0,36 метра, высота —
0,64 метра.
III. Дюрбе Шакуловых
Самое большое дюрбе из построенных в начале XIX века на действующем
мусульманско-татарском кладбище города Касимова —
относящееся к фамилии Шакуловых из рода сеидов.
Шакуловы — происходящий из древности касимовский род.
Их имена встречаются в истории с середины XVI века, эта фамилия породнилась
с правившими в XVII веке в Касимове ханами. Тексты исторических родословных
претендуют на родство касимовских Шакуловых с сеидами Крыма, Казани, Дагестана,
Хорезма, Туркестана.6
Внутри дюрбе касимовских Шакуловых находятся могилы трех виднейших
представителей их фамилии; в округе же дюрбе находятся могилы родственных им
мусульман. В науке еще не встречались личности, изучавшие дюрбе Шакуловых, и
рассуждавшие об этом. Наш труд в этом плане является первым источником [прим.
перев.: в оригинале: «...Безнең хезмәтебез бу өлкәдә беренче башлангыч булып
тора...»].
Изучение дюрбе началось в июне 2004 г., эти работы
были завершены в августе 2005 года во время
археографической экспедиции. Длина дюрбе Шакуловых — 870 см,
ширина — 437 см, высота —
186 см. Средние размеры плит из белого камня, примененных
при строительстве дюрбе: 14х348х68; 14х35х60 см. Дюрбе
Шакуловых в Касимовском татарском кладбище — самое
большое дюрбе. От других оно отличается своей длиной. Оно, как и другие дюрбе,
имеет основание-фундамент, стену и заканчивается наверху карнизом. Стена
построена из восьми рядов (венцов) плит.
Верх карниза дюрбе укрепляли раствором извести,
однако к настоящему времени он уже обветшал, местами карниз обрушился на землю.
Карниз и основание, из-за того, что сделаны с применением отдельных
архитектурных элементов, кажутся волнообразными.
Перенос надписи на эпитафической плите, находящейся на передней стороне
дюрбе Шакуловых, первой слева:
Читается следующим образом:
1. ...
2. Это мир длиной всего в один час посвяти любимым делам Аллаха. Особы,
добившиеся благодарности Абубакира, Умара, Усмана, Али Аллаху Тааля.
3. Обретший эту могилу в свои семьдесят лет и перешедший из этого бренного мира
в вечный мир — благочестивый Салих сын Саид-Бурхана.
4. Этой светлой могилы...
5. ...
6. ...тысяча двести пятьдесят четвертого года исторической Мухаммадии, лунного
раджаба
7. двадцать пятого дня в четверг в девятом часу, в исторический час [прим.
перев.: в оригинале: «...йегерме бишенче йәүмендә пәнҗешәмбе көн тукызынчы
сәгатьтә, тарихе румия илән...»]
8. в тысяча восемьсот тридцать девятом году сентября 21-го дня.
Текст надписи на эпитафической плите, установленной посередине на стене
дюрбе Шакуловых:
Читается следующим образом:
1. Истории в тысяча двести тринадцатом году
2. лунного рамадана великого в день аита Муслима-бике, дочь Салиха-сеид-заде
3. честная в двадцать девять представилась. [прим. перев.: далее в оригинале:
«...Хәлали гыймарәтни бәнкерде...», что есть, увы, загадка...]
Письменный текст эпитафической надписи, размещенной справа на стене дюрбе
Шакуловых:
Читается следующим образом:
1. Истории в тысяча двести восемнадцатом году, его седьмого
2. дня Мустай-мирза сын Джаннат-бике, законной жены Сеид-Бурхана
3. в шестьдесят лет представился. Его сын Салих велел это здание построить.
IV. Дюрбе Максудовых
Это — вводимое впервые в научный оборот дюрбе,
находящееся в татарском кладбище города Касимова. Дюрбе расположено почти на
заднем края кладбища, вблизи некой сухой реки; по входе в кладбище, нужно идти
по тропинке, ведущей вправо. Сделан из плит, вырезанных из белого известняка.
Средний размер плит составляет 14х30х65 см.
Дюрбе четырехугольное. Его парадная сторона смотрит на реку. На ту же стену
установлена эпитафическая плита. Текст написан рельефно-выпуклым способом на
доске из белого камня в стиле «сулус» арабской графики [прим. перев.:
в оригинале «сөлес»; возможно, имеется в виду стиль «Arabic Jali Thuluth»]. Размеры
каменной эпитафии — 58х62 см
(ширина — 62 см). Она расположена
на высоте 60 см от основания, на 17 см
ниже от карниза. От одного края эпитафической плиты до края стены дюрбе —
204 см, до другого края — 197 см.
Толщина стен дюрбе 70 см.
Стены дюрбе сооружены из восьми рядов (венцов) плит. Это надмогильная
постройка, будучи правильным четырехугольником, во внешних размерах составляет
470х457 см.
У углов положенных в основание камней взяты фаски, основание от стены
выступает на 13 см, основание от земли выступает над
поверхностью земли на 30 см.
Карнизы поднимаются на 20 см от стены. Если сложить
высоты основания, стен, карниза, получится 185 см.
На той стене, где надпись, на левой стороне сделан оконный проем размерами
38х41 см. Эти окна служат для смена воздуха внутри
сооружения. Длинная сторона окна обозначает высоту. От края стены с надписью до
края окна — 204 см, от другого
края — 194 см. Здание в
плохом состоянии, есть опасность обвала стены из каменных плит. Скошенные плиты
в качестве карниза во многих местах уже сорвались, валяются на земле. Да и у
эпитафической надписи бóльшая
часть испортилась, читать трудно.
Внутри сооружения камней нет, всё захламлено.
Текст эпитафической надписи, прикрепленной к стене:
Читается следующим образом:
1. Истории в тысяча двести двадцать третьем
2. году, двадцать четвертого шауаля
3. певец Абубакир-мирза Максудов, сын Ибрагима-мурзы в тридцать пять лет
4. скончался. Это [прим. перев.: в оригинале: «...Бу гыймарәтне...»]
5.его мать Рахима-бике здание велела построить.
Максудовы, будучи в княжеском уровне, известны в Касимовском ханстве с
середины XVI века. На сегодняшний день их
представители есть среди живущих в Казани.
Личность по имени Абубакир, упомянутый на могильном камне, интересен, однако
пока о нем нет других сведений.
V. Дюрбе, имеющее отношение к неизвестной фамилии,
из татарского кладбища города Касимова
Это дюрбе можно увидеть, если пройти через ворота кладбища и идти, несколько
поворачивая вправо. С левой его стороны — уличная стена.
Здание сложено из продолговатых плит, вырезанных из белого известняка. Длина
стены — 387 см, ширина —
330 см. Общая высота здания складывается из трехслойного
основания, стены, карниза. Толщина карниза — 32 см,
он выступает на 17 см. Общая длина, если считать по
ширине дюрбе, составляет 364 см; карниз, делая две волны
вдоль стены, сверху вниз несколько уменьшается.
Основание выступает над поверхностью земли на 47 см и
выступает от стен на 6 см.
Узкая стена, смотрящая на юг, имеет ширину 76 см; к
ней прикреплена четырехугольная эпитафическая плита высотой 70 см.
Эпитафическая доска приподнята над землей на 70 см. Кроме
того, для проветривания дюрбе с трех его сторон оставлены четырехугольные
оконные проемы размерами 33х38 см.
Средние размеры примененных при строительстве плит из белого известняка —
14х20х50 см.
Угол, соединяющий восточную и северную стороны дюрбе, по какой-то причине,
сделан врезным.
Внутри дюрбе нет камней, возможно, оно было сооружено для одного
единственного человека.
Сохранность прикрепленной к стене здания эпитафической плиты плохая;
сделанные рельефно-выпуклым способом арабские буквы, местами срываясь, сильно
повлияли на читаемость текста. На облицовке текста имеются весьма красивые
геометрические орнаментные элементы, не повторяющиеся на других камнях.
На первой строке эпитафической надписи — слова из
Корана, по краям — узоры.
1. Нет Аллаха, кроме Мухаммада (Аллах един, Мухаммед —
его пророк)
2. Аллаху Тааля сказал: Все мои пришедшие в мир ко мне вернетесь).
3, 4. ...
5. По григорианскому календарю: истории России в тысяча восемьсот пятидесятом
году
6. ...
В конце статьи следует упомянуть, что материал для изготовления строившихся в
городе Касимове с конца XVI века дюрбе, их
надмогильных камней привозился из расположенных несколько в стороне от столицы
ханства Ташинского, Акишинского, Малеевского карьеров, а также из села Ташлык.
Сноски
1Шишкин Н.И. История города Касимова с древнейших времен. –
Рязань: Издание газеты "Благовест", 1999. – С.75.
2Там же. С.191.
3Там же. С.192-193.
4Там же. С.192.
5Там же. С.192-193.
6Кул Шариф и его время. — Казань: Татарское книжное издательство, 2005. — С.34-44 (на
татарском языке).
Галерея изображений к статье
Щелкайте по миниатюрам, чтобы увеличенное изображение загрузилось в отдельном
окне.
Рәс. 1. Касыйм шәһәрендәге Шаһ Гали хан дөрбәсенең гомуми күренеше /
Рис. 1. Общий вид мавзолея хана Шах-Али в городе Касимове
Рәс. 2. Шаһ Гали дөрбәсенең ишек өстенә куелган эпитафик плитә /
Рис. 2. Эпитафическая
плита, замурованная в стену над дверью мавзолея Шах-Али
Рәс. 3. Касыйм шаһәрендәге Әфган хан дөрбәсенең гомуми күренеше /
Рис. 3. Общий вид
мавзолея Авган-хана в городе Касимове
Рәс. 4. Әфган хан дөрбәсенең ишеге өстенә куелган эпитафик текстның күренеше /
Рис. 4. Эпитафическая плита, замурованная в стену над дверью мавзолея Авган-хана
Рәс. 5. Әфган хан дөрбәсенең Әфган хан сандыгы (таш табуты) күренеше /
Рис. 5. Саркофаг Авган-хана в его мавзолее
Рәс. 6. Әфган хан дөрбәседәге Ай-ханым сандыгы /
Рис. 6. Саркофаг Ай-ханым в мавзолее
Авган-хана
Рәс. 7. Әфган хан дөрбәсенең эчендәге Түге солтан сандыгы /
Рис. 7. Саркофаг Тюге-султана в мавзолее Авган-хана
Рәс. 8. Касыйм шәһәре Нариманов урамындагы татар зиратының капкасы /
Рис. 8. Ворота
татарского кладбища на улице Нариманова города Касимова
Рәс. 9. Шәһәрнең татар зиратындагы Шакуловлар дөрбәсенең гомуми күренеше /
Рис. 9. Общий
вид мавзолея Шакуловых на татарском кладбище г. Касимова
Рәс. 10. Касыйм шәһәре татар зиратындагы Максудовлар дөрбәсенең күренеше /
Рис. 10. Общий
вид мавзолея Максудовых на татарском кладбище г. Касимова
Рәс. 11. Касыйм шәһәре татар зиратындага билгесез фамилиягә (Янбаевлар?)
нисбәтле дөрбәнең күренеше /
Рис. 11. Общий вид мавзолея неизвестной фамилии (Янбаевы?)
на татарском кладбище г. Касимова
Рәс. 12. Шакуловлар дөрбәсенең стенасы өстендәге кәрниз фрагменты /
Рис. 12. Фрагмент
карниза на стене мавзолея Шакуловых
Рәс. 13. Шакуловлар дөрбәсенең стенасына куелган уртадагы эпитафик тактаның
күренеше /
Рис. 13. Эпитафическая плита, замурованная в стену мавзолея Шакуловых
Щелкайте по миниатюрам, чтобы увеличенное изображение загрузилось в отдельном
окне.
Оригинал текста на татарском языке
Марсель Әхмәтҗанов
Касыйм шәһәрендәге татар дөрбәләре
I. Шаһ Гали хан дөрбәсе
Касыйм шәһәре 1452 елдан бирле татарның бер милли мәдәни үзәге, тарихи
почмагы буларак мәгълүмдер. Анда хәзерге көндә дә татар халкы вәкилләре аз санда
гына калган булса да, шәһәр үзенең кайбер милли үзенчәлекләрен саклап килә әле.
Касыйм шәһәренә 2004–2005 елларда археографик экспедиция максаты белән килгән
дәвердә анда татарча сөйләшә белүче һәм традицион татар йолаларын үтәүчеләрнең
юкка чыгып бетмәгәнлекләрен күрдек.
Шәһәрдә татар мөселман зираты, мәчет бар. Касыймның үзәгендә үк аның әүвәлдә
татар ханлыгы башкаласы булганлыгын раслап торучы, 1467 елда корылган беренче
мәчетнең таш манарасы һәм аның янында, ук Петр I кушуы буенча җимерелеп 1768
елда яңартып салырга рөхсәт бирелгәннән соң әүвәлге хан мәчете нигезендә
корылган бина күтәрелеп тора.
Алар белән бер архитектура истәлегенең комплексын ясап, 1555 елда салынган
Шаһ Гали хан һәм аның нәселләренең мәңгелек йорты нигезе булган Мавзолей әлегә
бу тарихи урында истәлек булып калган. XVI гасырда Идел буе татарларының таштан
корылган башка корылмалары сакланып калмаганлыктан, Касыймдагы бу дәвердән
мәгълүм аз санлы биналар татар шәһәр архитектурасын өйрәнү өчен кыйммәтле
чыганаклар булып саналалар.
Татарлар тарафыннан төзелгән XIII–XV гасырдагы шәһәрләрнең архитектура
истәлекләре дә шулай ук аз санда мәгълүм. Алардан сакланып калган биналардан –
манаралар, Кәрвансарай җимереклекләре, дөрбәләрнең, мәчетләрнең үрнәкләре Шәһре
Болгарда, Увәк шәһәрендә, Төньяк Кавказда, Кырымда һ.б. җирләрдә күренәләр.
Ләкин Алтын Урда дәверендәге дөрбә конструкцияләре XV–XVI йөзләрдәге Касыйм һәм
Казан мавзолейларыннан шактый нык аерылганнар. Касыйм дөрбәләре XIV–XVI
гасырлардан калган татар дөрбәләре корылмаларыннан үзләренең турыпочмаклы,
озынча конструкциядә булулары белән үзенчәлекле. Нигездә, бүгенге Касыйм
шәһәрендәге татар зиратларында сакланып калган XVI–XIX гасыр дөрбәләренең саны
бишәү. Аларның берсе Касыймның элекке хан сарае янындагы мәйданда салынган Шаһ
Гали хан дөрбәсе (җирле сөйләштә – "тәкыясе"), ул 1555 елда Шаһ Гали ханның
кушуы буенча салынган булган. Бина ак таштан кисеп ясалган плитәләрдән корылган.
Дөрбәнең озын як стеналары буе – 13,5 метр (19 аршин), иңе – 8,53 метр (12
аршин), биеклеге (7 аршин) 5,0 метр чамасы. Стеналарының калынлыгы – 48 см,
түбәсе ябылган.
Бина эчке яктан ике өлешкә таш стена белән бүленгән. Кече ягы аның мәйданының
1/3 өлешен биләп тора. Кече як хан рухына даими Коръән укып тору өчен мөҗәвиргә
тәгаенләнгән. Бүленеш дөрбәнен тышкы ягыннан күренми. Икенче – зур бүлмә хәзерге
көндә эреле-ваклы кабер ташлары кисәкләре белән тулган. Аларны бербәтен ташлар
итеп җыеп куярга тырышсалар да, бу эш барып чыкмаган. Ташбилгеләр арасында Шаһ
Галинең ватылган кабер ташы да бар. Касыйм ханнары зиратындагы кабер ташларының,
гәрчә алар да ак известняктан (кырачтан) кисеп ясалсалар да, Казан ханлыгындагы
ташбилгеләрдән аермалы үзенчәлекләре дә бар.
Беренчедән, алар Казан ханлыгындагы эпитафик истәлекләрдән күзгә ташланырлык
дәрәҗәдә ваграклар;
Икенчедән, аларның күпчелеге Казан ядкарьләрендә очрамаган дини формула белән
башлана. Бу формула түбәндәге мәгънәдән гыйбарәт: "Аллаһы Тәгалә өчен Гайсә Адәм
галәйһиссәлам белән бер дәрәҗәдә".
Бу формула – пәйгамбәребез Мөхәммәд салиуллаһи галәйһиссәламне санга
сукмауның бер билгесе. Ихтимал, бу Касыйм ханлыгында хан һәм мирзаларны Мәскәү
митрополитларының Мөхәммәд пәйгамбәргә дошманлыклары сәбәпле, ислам динен бозуга
мәҗбүр итүгә керешүнең чагылыш башыдыр. Бүгенге көндә дөрбә эчендә 23 кабер ташы
хисаплана. Дөрбәнең идәне астында подвал кебек урын да бар. Аңа керү юлы дөрбәгә
керү ишеге урнашкан якта. Анда дөрбәгә керә торган ишектән уң якта аның нигезенә
таба аска казып төшелгән таш баскыч эшләнгән. Аның очы томаланган ишеккә барып
терәлә. Бина стенасының, көнчыгыш ягында бер тәрәзә, төньягында өч тәрәзә,
көнбатыш ягында мөҗәвир бүлмәсенә керә торган ишек, көньяк (озын) ягында дөрбә
эченә керә торган ишек уелган. Мөҗәвир бүлмәсенә төньяктагы бер тәрәзә уемы аша
яктылык керә, аның идәне җирдән.
Подвалга төшә торган баскычның басмалары, стеналары ак таштан эшләнгән.
Подвалдан Касыйм шәһәренең Иске Бистәсенә ташлардан ныгытып эшләнгән җир асты
юлы булу турында риваятьләр сөйләнә. Касыймда яшәүче пенсионер табибә Фатыйма
Тугеева Шаһ Гали дөрбәсе ясалган бер борынгы картинада мавзолейдан ерак түгел
озынча убылган урыннар төшереп ясалуын сөйләде. Касыйм шәһәренең яңа татар
зиратында каравылчы булып эшләүче Надир Ильичев (Касыйм р-ны, Казак авылында
туган) шәһәрдә төзелеш эшләре алып барган кешеләрнең казулар вакытында җир
астында гөмбәзле бина стеналарына тап булулары хакындагы хәбәрләр турында әйтте.
Шаһ Гали дөрбәсенең ишек өстенә гарәп графикасының сөлес стилендә гарәп
телендә калкытып язылган эпитафик плитә беркетелгән. Ул плитәдәге ике юлдан
торган язу уртада эрерәк итеп эшләнгән, һәр юлның биеклеге 13 әр см. Әлеге ике
юлның дүрт ягында дүртпочмак әйләнәсе буенча кечерәк размерлы (6,5 см) хәрефләр
белән язылган Коръән аяте тексты укыла.
Такта уртасына язылган ике юллык тарихи текстның татар теленә тәрҗемәсе
түбәндәгечә: "Бу бинаның төзүчесе һәм иясе Шаһ Гали хан Шәех Әүлияр солтан углы,
тарихтан рамазан аеның егерме беренче көнендә, тугыз йөз алтмыш икенче елында",
ягъни милади 1555 елның 9 августында корылган:
Бу язманың әйләнәсендәге гарәпчә текстларны тулы килеш күчерү һәм тәрҗемә итү
мөмкин булмады, чөнки текст озын һәм биектән күчереп алу өчен җайланма һәм вакыт
кирәк булды.
Гарәп телендә кайбер укылган сүзләргә караганда, әлеге тарихи язманың
әйләнәсенә Коръәннән "Ихлас сүрәсе" язылганлыгын фәһемләргә мөмкин.
Әлеге язмалар теркәлгән таш тактаның уртадагы тарихи (ике юл) текстының
биеклеге – 40 см, киңлеге – 80 см. Таш плитәсенең зурлыгы – 125×50 см. Язмалар
калкытып эшләнгәннәр. Эпитафик плитәне дөрбә стенасына 15–16 см чамасы
тирәнлеккә батырып урнаштырганнар.
Шаһ Гали дөрбәсенең әлеге язма астыннан уелган ишеге кабер ташлары утыртылган
бүлмәгә юл ача. Ишек тышкы яктан бикләнеп куела. Аның ачкычы шәһәрнең крайны
өйрәнү музее хезмәткәрләре кулында саклана. Ишекнең өске өлеше арка ясап
эшләнгән. Ишек юлының биеклеге – 176 см, киңлеге – 105 см. Стенаның калынлыгы –
48 см, тәрәзәләрнең киңлеге – 59 см, биеклеге – 144 см.
Тәрәзәләргә капкачлар куелган, дөрбә стеналарында җир өстендәге өслектә дүрт
тәрәзә урыны һәм ике ишек бар. Дөрбәнең әйләнәсе дүртпочмаклык мәйдан рәвешендә
кирпечтән ясалган баганалар һәм металл челтәр рәшәткәләр белән әйләндереп
алынган. Түбәсе яссы итеп эшләнгән.
II. Әфган хан дөрбәсе
Касыйм шәһәрендә сакланып калган икенче дөрбә XVII гасырның беренче яртысына
карый. Әлеге тарихи истәлек Касыйм шәһәреннән өч чакрым читтәрәк, Ука елгасының
таулы ягында, электә Иске Бистә дигән урындагы зират өстендә сакланган. Бу зират
тарихта мәгълүм булып, анда Касыйм ханлыгының атаклы кешеләре, ханнары,
мирзалары, дин әһелләре, казаклары һ.б. атаклы затлары үзләренә бакый ахирәт
йорты тапканнар. Касыйм тарихчыларыннан Аллаяр Белашев язмаларына караганда, ул
зиратка хәтта Әҗи кебек ерак авыллардан да үзләренең мәетләрен китереп күмгәннәр.
Анда Ермак тарафыннан Себергә ясалган һөҗүм вакытында (1582 елда) әсирлеккә
төшкән Себер шаһзадәсе Мөхәммәткол, Мәскәүдә әсирлектә яшәп, 1618 елда үлгәч,
китереп күмелгән. Аның кабере Иске Бистәдә Әфган хан дөрбәсе янында була. Шулай
ук Иске Бистәдә Касыймның соңгы ханнарыннан Арслан хан һәм Фатыйма солтан да
күмелгән һ.б.
Кызганычка каршы, Касыймдагы Иске Бистә зиратында барлык эпитафик истәлекләр
дә юкка чыгып беткән диярлек. Анда бер Әфган хан дөрбәсеннән башка бер генә
кабер ташы да калмаган. Әфган хан дөрбәсе кырыенда Арслан хан белән Фатыйма
солтанның дөрбәсе булган, ләкин бу заманда соңгы ханнар дөрбәләренең эзләре җир
өстеннән чак-чак кына беленеп тора. Алар каберләре өстләренә корылган дөрбәдән
бер кирпеч тә калмаган һәм кабер ташы да юк.
Бүгенге көндә Иске Бистә зиратының бердәнбер ядкаре булып 1648 елда салынган
Әфган хан дөрбәсе һәм аның эчендә күмелгән хан туганнарының җимерелеп бетү
алдында торган өч кабер ташы саклана. Әфган хан – Хива ханы, атаклы "Шәҗәрә-и
төрек" китабын язган Әбелгази Баһадир ханның бер туган энесе, Алтын Урда
ханнарының токымы. Ул, 1621 елда үзенең бертуган агасы Хәбәш солтанның боерыгы
белән Мәскәүгә озатылып, Мәскәү падишаһының сараенда 11 яшьтән тәрбияләнеп яши
башлый. Әфган хан Мәскәүдә 1648 елның рамазан аенда вафат була. Аның хатыны
Алтын ханым Хаҗим солтан (Хаҗи Мөхәммәд хан) кызы бине Акатай хан була. Әфган
Мөхәммәд хан бине Гарәб Мөхәммәд ханга дөрбәне аның хатыны Алтын ханым төзеткән.
Әфган хан дөрбәсе дә Шаһ Гали мавзолее кебек озынча турыпочмаклык рәвешендә
төзелгән. Ләкин ул, аннан аермалы буларак, кызыл кирпечтән эшләнгән. Бу үзенә
күрә бер борынгы татар традициясен бозуның чагылышы, чөнки татар ышанулары
буенча, кабер өстенә ут ярдәмендә эшкәртелгән кирпечләр, металл әсбаплар,
кадаклар кертелергә тиеш булмаган. Шунлыктан әүвәлдә кабер өсте корылмасы булган
бураларны да кадаксыз гына, ягъни киртекләп ясап өеп куйганнар. Гадәттә
мөселманнар кабергә ләхет авызын ябу өчен дә яндырылмаган кирпечне
файдаланганнар.
Борынгы дөрбәләрне салганда яндырылган кирпечтән файдалану гадәте XVIII–XIX
гасырларда да кабатлана. Мәсәлән, Татарстанның Әтнә р-ны Бәрәскә авылында 1785
елда вафат булган Шәех Ибраһим бине Йосыф Бәрәскәвинең дә зур дөрбәсе яндырылган
зур кирпечләрдән эшләнгән. Аның тәрәзә уемнарына тимердән челтәрле каплавычлар,
ишеге чүкелгән металлдан эшләнгән булган. Ш. Мәрҗани язуы буенча Шәехнең хәерсез
Нәбирәләре металл әсбапларны, каерып алып, сатып бетергәннәр. Шулай да бер
тәрәзә каплавычы бүгенге көнгәчә сакланган.
Шулай ук, безнең белүебезчә, Чистай шәһәренең татар зиратында кызыл кирпечтән
эшләнгән дөрбә саклана. Татарстанның Әгерҗе р-ны Наҗар авылында булганда да
кызыл кирпечтән салынган бер дөрбә күрергә туры килгән иде.
Әфган хан дөрбәсе җир өстеннән 55 см биеклеккә күтәрелгән ак ташлардан кисеп
эшләнгән плитәләрдән корылган нигез өстендә утыра. Бинаның тышкы стеналары
10,20×5,7 метр зурлыкта. Биеклеге – 430 см, түбәсе ябылган. Бинаның эчке файдалы
мәйданы – 9,4×4,2 метр. Фундаментның мәйданы 10,67×6,22 метр зурлыгында.
"Парадный", ягъни каршы ягында ишек һәм ике тәрәзә, тар якларында берәр
тәрәзә, арткы стенасында ике тәрәзә тишеге эшләнгән. Тәрәзәләрдә металл
рәшәткәләр бар, эчке яктан һәр тәрәзәгә, кар-бураннардан саклау өчен, агачтан
тәрәзә капкачлары да куелган. Стеналарның калынлыгы – 0,4 метр.
Тәрәзәләрнең киңлеге – 0,4 метр, биеклекләре – 0,59/0,6 метр. Тәрәзәләрнең
бусага биеклеге, нигездән үлчәнгәндә, 0,9 метр. Дөрбәнең алгы ягында стена кыры
белән тәрәзә аралары – 2,2 метр, ишек белән тәрәзә арасындагы стена 2,08 см ны
тәшкил итә.
Ишек урыны фундамент өстеннән 1,85 метрга күтәрелә. Ишек өстеннән түбә
тигезлегенә кадәр ара – 1,9 метр. Ишекнең киңлеге – 0,96 метр. Стена кырларының
ераклык арасы – 2,2 һәм 2,22 метр.
Бинаның кыска якларында тәрәзә белән фундамент өсте арасы – 0,9 метр. Стена
кыры белән тәрәзә кырлары арасы – 2,8 һәм 2,79 метр, тәрәзә биеклеге – 0,59
метр.
Дөрбәнең арткы стенасында ике тәрәзә ясалган, аларның иң-буй бурлыклары,
фундаменттан күтәрелеше калган өч яктагы кебек, тик стена белән тәрәзә
арасындагы ераклыклары аерыла, уң якта – 2,33 метр, сул якта – 2,4 метр, ике
тәрәзә арасы 4,6 метр тәшкил итә.
Мавзолейның тышкы архитектур бизәлешен архитектура һәм декоратив сәнгать
белгечләре тарафыннан тасвирлау дөресрәк булыр. Мондагы үзенчәлекләр әүвәлге
татар дөрбәләрендә очрамыйлар.
Дөрбәнең ишек өстендә 0,75×0,4 метр зурлыктагы плитәгә, калкытып, өч юл сөлес
стилендәге гарәп язуы белән татар телендә тарих язылган. Язуларга дүрт яктан 6
см киңлектә үсемлек орнаменты төшерелгән. Үсемлек бизәкләренең сурәтләре тышкы
кырыйдан бау орнаменты белән нәфис итеп чолганып алынган.
Эпитафик язманың күчермәсе:
1. "Тарих мең дә иллик тукыз йыл җөмәди әл-әүвәлнең тукызынчы көнендә, сычкан
йылында
2. Мөхәммәд Гарәбхан угълы Әфган Мөхәммәд солтан дөнйадин нәкыль кылды
3. Алла ... вә сәнә... бу гыймарәтне хәлали Алтын ханым Хаҗим солтан гайали бина
кылдырды".
Бу һиҗри 1059 ел, милади ел исәбе белән 1649 елга туры килә.
Әфган хан дөрбәсе Касыйм ханлыгында Сәед Борһан солтан идарә иткән дәвердә
корылган. Ә Мәскәүдә ул вакытта Алексей Михайлович Романов хакимлек итә.
Әфган хан дөрбәсе, гомумән, Касыйм татарларының сәнгате һәм тарихы белән
кызыксыну Русиядә 1860 еллардан соң гына башланган. Шул вакытларда урыс
галимнәренең татар эпиграфикасы белән дә кызыксынуы арта. Әлбәттә, иң беренче
булып Касыйм шәһәре эпитафик язмаларын өйрәнүне күренекле татар галиме Хөсәен
Фәезханов башлап җибәргән. Аның тарафыннан Касыймдагы XVI–XVII гасырлардан
сакланып калган кабер ташларының текстлары өйрәнелә. Ул үзенең материалларын
тарихчы В.В. Вельяминов-Зерновка биреп, соңгысы татар галиме биргән
материалларның зур өлешен үзенең Касыйм ханлыгы тарихын өйрәнүгә багышланган
дүрт томлык хезмәтенә керткән. Ләкин В.В. Вельяминов-Зернов хезмәтенә Әфган хан
дөрбәсенең эпитафик язмалары кертелмәгән, гәрчә алар Х. Фәезханов тарафыннан
өйрәнелгән булсалар да, алар, дөньяга чыкмыйча, югалып калганнар.
Урыс археологы Алексей Васильевич Селиванов, 1886 елда Касыйм шәһәренә килеп,
Иске Бистә зиратында да була, анда Әфган хан дөрбәсен һәм аның эчендә булган
дүрт эпиграфик ташның сурәтләрен фотога төшереп ала. Галим-археолог, эпиграфик
текст сурәтләрен укыр өчен, Мәскәү университеты профессоры, тюрколог Федор
Евгеньевич Коршка (1843–1915) тапшыра. Ф.Е. Корш, язмаларны укып, тәрҗемә итеп,
урысча текстларны А.В. Селивановка бирә. Ф.Е. Коршның Әфган хан дөрбәсе эчендәге
кабер таш өстендәге текстларны өйрәнгәне һәм ташлардагы текстларның, ташларның
үзләренең сакланышы да шактый яхшы булганлыгы аңлашыла. Әфган хан дөрбәсендә
сакланган кабер ташларының урыс теленә тәрҗемә ителгән текстларын Касыйм шәһәре
тарихчысы, үзенең кала тарихына багышланган китабына кертеп, бастырып чыгарган.
Ләкин безнең өчен оригинал текстлары булу да мөһим, димәк, кайдадыр архивларда
ташларның татар телендәге сурәтләре дә сакланырга тиеш була. Безнең тарафтан
2005 елның августында Әфган хан дөрбәсе эчендәге өч кабер ташы тикшерелде;
тикшерүчеләр аларны XIX гасырда дүртәү дип расласалар да, берсе хәзергәчә
сакланмаган.
Дөрбәдәге кабер ташлары горизонталь хәлдә яталар. Идел-Урал буйларындагы
әлегә кадәр мондый типтагы кабер ташлары очраганы юк иде, ләкин 2003–2005
еллардагы казу вакытларында Казан кирмәнендә табылган ханнар дөрбәсе эчендәге
кабер өсте корылмалары белән Әфган хан дөрбәсендәге табутлар белән уртаклык
күренә. Алар сандык (таш табут, саркофаг) сыман рәвештә эшләнгәннәр. Мондый
сандык эпитафияләр Истанбулдагы төрек солтаннары каберләре өстендә дә корылган.
Ләкин ал арның сандыклары төрле төстәге орнаментлар һәм гарәп язмалары белән
чуарланып бизәлгәннәр. Әфган хан дөрбәсендәге сандыклар да, XIX гасырның 80
елларындагы тасвирларга караганда, төрле "арабеска"лар белән бизәү эзләрен
югалтып бетермәгән булганнар әле. Әфган хан дөрбәсендәге сандыкларда да язу
текстларының табутның дүрт як стенасында булуы аларны төрек солтаннарының таш
табутлары белән якынлаштыра.
Алга таба Әфган дөрбәсе эчендәге сандыклар стеналарында сакланган язма
текстлар һәм аларның урыс телендә сакланган тулы текстлары китерелер.
I сандык (саркофаг)
Бу таш текстыннан аның Әфган хан кабере өстенә куелганлыгы аңлашыла. Ул -
дөрбә эченә кергәч, сул яктагы стенага янәшә куелган беренче таш табут.
Сандыкның ишек ягындагы башында сакланган беренче язма:
Укылышы:
1. Бу ташны Әфган Мөхәммәд солтан өчен
2. хәлали Алтын ханым бина кылдырды
3. ... утыз йите ... ...
4. ... вафат булды.
Проф. Ф.Е. Корш тарафыннан укылган текстның тәрҗемәсе: "Этот надгробный
камень для Авган-Мухаммед-султана, законная его супруга Алтун-ханым велела
соорудить. Его высочество Авган-Мухаммед-султан 37 лет от роду в Москве
скончался".
Әлеге Әфган хан кабере сандыгының дөрбәнең арткы стенага караган башындагы
язмалар:
Укылышы:
... иллик тукыз сыйгыр йылында".
Урысча текст:
"Дата 1059, в год коровы".
Әфган хан сандыгының сул як стенага караган ягындагы язма:
Укылышы:
1. ... ан
2. ... Гарәб-Мөхәммәд
3. хан ... ан газый
4. ... хан ...
5. ... Агатай хан
6. Рәхмәти Аллаһу Тәгалә-и ...
7. Күллү ...
Язманың урыс телендә сакланган тексты:
1. Авган-Мухаммед-султан
2. сын Араб-Мухаммед хана,
3. сына Хаджим хана,
4. сына Агатай хана.
5. Да будет милость Божия над ним.
6. На эту постройку пятьсот рублей истрачено.
Әфган Мөхәммәд солтанның кабер ташының озынлыгы – 1,61 метр, киңлеге – 0 ,33
метр, биеклеге – 0,65 метр.
Дөрбәдә уртада торучы таш табут
Ташның хәзер бер язуы да беленми, бер як кырыенда геометрик орнамент эзләре бар.
Сандыкның буе – 1,0 метр, иңе – 0,35 метр, биеклеге – 0,7 метр.
Урыс телендә сакланган язмада кызыклы мәгълүмат язылган булган:
"Дата 1059, год коровы, этот надгробный камень для Тюге-Султана, сына
Ишима-Султана Хаджим-Хана, Алтын-Ханым велела соорудить. Тюге-Султан".
Түге солтан Хаҗим ханның оныгы Әфган Мөхәммәд солтанның туганнан туганы була.
Дөрбәдә бүгенге көндә юкка чыккан
3 нче сандыктагы язманың урысча тексты:
"Дата 1062, в год дракона, сама при жизни своей, эту плиту соорудила".
Бүгенге көндә дөрбә эчендә (№ 3), уң якта, иң кырыйда торучы таш сандык
Укылышы:
"бең дә иллик токузда Ай-ханым хәйәти илә бина кылдырды".
Тәрҗемәсе:
"Дата 1059, в год коровы надгробный камень Ай-ханым сама, при своей жизни,
велела соорудить".
Янә бу ташта сакланмаган текстның урысча тәрҗемәсе
"Дата 1062, в год дракона Ай-ханым скончалась".
Ай-ханым сандыгының сакланышы начар, бизәк һәм язу эзләре дә бетә язган.
Орнаментлардан шакмаклы бизәк һәм сигез телле чәчәк сурәте күренә (диаметры 7
см).
Таш табутның озынлыгы – 1,5 метр, иңе – 0,36 метр, биеклеге – 0,64 метр.
Шакуловлар дөрбәсе
Касыйм шәһәренең бүгенге мөселман татар зиратында XIX гасыр башларында корылган
дөрбәләрнең из зурысы – сәетләр нәселеннән булган Шакуловлар фамилиясенә карый.
Шакуловлар – Касыймдагы борынгыдан килгән нәсел. Аларның исемнәре тарихта XVI
гасыр уртасыннан күренә, бу фамилия XVII гасырда Касыймда идарә иткән ханнар
белән туганлашып бетә. Аларның тарихи шәҗәрә текстлары Касыйм Шакуловларының
Кырым, Казан, Дагыстан, Хәрәзем, Төркестанда яшәүче сәетләр белән бер нәселдән
булуына дәгъва итәләр .
Касыйм Шакуловларның дөрбәсе эченә фамилиянең өч күренекле вәкиленең каберләре
куелып, әйләнә-тирәсендә дә аларга кардәш булган мөселманнарның каберләре күренә.
Фәндә әле, Шакуловлар дөрбәсен өйрәнеп, аның турында фикер әйткән кеше күренми.
Безнең хезмәтебез бу өлкәдә беренче башлангыч булып тора.
Дөрбә 2004 елның июнь аенда беркадәр өйрәнелеп, бу эш 2005 елның августындагы
археографик экспедиция вакытында төгәлләнде.
Шакуловлар дөрбәсенең озынлыгы – 870 см, иңе – 437 см, биеклеге – 186 см. Аны
төзүгә тотылган ак таштан кисеп ясалган плитәләрнең уртача зурлыгы: 14×348×68;
14×35×60 см. Шакуловлар дөрбәсе Касыйм татар зиратындагы иң зур дөрбә. Ул
башкалардан үзенең озынлыгы белән аерылып тора. Ул да, башка дөрбәләр кебек үк,
нигез-фундамент, стена һәм өстә кәрниз белән төгәлләнә. Стена сигез ниргә
плитәдән өелгән. Кәрниз өстенә известь эретмәсе ябып катырган булганнар, ләкин
ул хәзер тузган инде, урыны белән кәрнизләр җиргә кубып төшкәннәр. Кәрниз һәм
нигезләр, аерым архитектура элементлары кулланып эшләнгәнлектән, сыгылмалы булып
торалар.
Шакуловлар дөрбәсенең алгы якта сулдан беренче булган эпитафик плитә язуының
күчермәсе:
Текстның укылышы:
1. ...
2. Бер сәгатьлек кенә булган дөньяны Аллаһ сөйгән эшләргә багышла. Әбүбәкер,
Гомәр, Госман, Гали Аллаһү Тәгаләнең рәхмәтенә тиенгән затлар.
3. Йитмеш йәшендә бу фани дөньядан мәңгелек ахирәткә күчеп, аны урын иткән бу
кабернең иясе – Сәйед Борһан угълы Салих Аллаһның изгесе.
4. Бу нурлы кабернең ...
5. ...
6. ... тарихе Мөхәммәдиянең бең ике йөз илле дүртенче йылда маһи рәҗәбнең
7. йегерме бишенче йәүмендә пәнҗешәмбе көн тукызынчы сәгатьтә, тарихе румия илән
8. мең сигез йөз утыз тукызынчы елда синтәбернең йегерме беренче йәүмендә.
Шакуловлар дөрбәсе стенасында урталыкта куелган эпитафик плитәнең тексты:
Укылышы:
1. Тарих мең дә ике йөз дә ун йитенче йылда
2. маһи рамазан шәрифнең гаид көнендә Мөслимә бикә бинте сәйедзадә Салих
3. хәлали йегерме тукызда дөньядан нәкыль кыйлдый. Хәлали гыймарәтни бәнкерде.
Шакуловлар дөрбәсендә стенада уң як кырыйга куелган эпитафик язма тексты:
Укылышы:
1. Тарих мең дә ике йөз дә ун сигезенче йылда, аның йите нче
2. йәүмендә Сәйед Борһан хәлали Җәннәт бикәнең угълы Мостай мирза
3. алтмыш йәшендә дөньйадин нәкыль кыйлды. Угълы Салих гаммәси бу бина кыйлдырды.
Максудовлар дөрбәсе
Ул – Касыйм шәһәренең татар зиратында фәнни әйләнешкә беренче мәртәбә кертелә
торган дөрбә. Дөрбә, зиратка кергәч, уң якка китә торган сукмак белән барганда,
зиратның арткы кырыенда ук диярлек бер коры елга буена якын җирдә урнашкан. Ак
известняк плитәләрдән кисеп эшләнгән. Плитәләрнең уртача зурлыклары 14×30×65 см
ны тәшкил итә.
Дөрбә дүрткырлы. Аның йөзлек ягы (парадный) елгага карап тора. Бу як стенага
эпитафик плитә урнаштырылган. Текст ак таш тактага гарәп алфавитының сөлес
стилендә кабартып язылган. Таш эпитафиянең зурлыгы – 58×62 см (киңлеге – 62 см).
Ул нигездән 60 см югарылыкта, кәрниздән 17 см аскарак урнашкан. Эпитафик
плитәнең бер кыры белән дөрбә кыры арасы – 204 см, икенче кырының арасы – 197
см. Дөрбәнең стенасы 70 см калынлыкта.
Дөрбәнең стеналары нигездән сигез ниргә тәшкил итеп өелгәннәр. Бу кабер өсте
корылмасы, төзек дүртпочмаклык булып, тышкы размеры 470×457 см.
Нигезгә салынган ташларның кырларыннан фаска алынып, нигезләр стеналардан 13 см
чыгып торалар, нигезнең таштан өелгән биеклеге җир өстеннән 30 см күтәрелә.
Кәрнизләр стенадан 20 см югарылыкка күтәрелгәннәр. Дөрбәнең нигезен, стенасын,
кәрнизен бергә кушканда гомуми биеклеге 185 см тәшкил итә.
Дөрбәнең язулы стенадан сул яктагы тарафында 38×41 см зурлыктагы тәрәзә тишеге
ясалган. Ул тишекләр корылма эчендә һава алмашынып торуга хезмәт итәләр.
Тәрәзәнең озын өлеше биеклекне белдерә. Язулы стена кырыннан тәрәзә кырына кадәр
ике ара – 204 см, икенче кырыннан 194 см тәшкил итә. Бина начар хәлдә, өелгән
таш плитәләрнең җимерелеп төшү куркынычы бар. Кәрниз итеп кыеклап эшләнгән
плитәләр, күп урыннан кубып төшеп, җирдә аунап яталар. Эпитафик язманың да күп
өлеше бозылган, укуы авыр.
Корылманың эчке өлешендә ташлар юк, чүпләнгән.
Стенага беркетелгән эпитафик язманың тексты:
Укылышы:
1. Тарих мең дә ике йөз дә йегерме өченче
2. йылда, шәүвәлнең йегерме дүртесендә
3. җырчы Әбүбәкер мирза, Ибраһим мирза угълы Максудов утыз биш яшендә
4. вафат булды. Бу гыймарәтне
5. әнкәсе Рәхимә бикә (бина кыйлдырды)
Максудовлар, князь дәрәҗәсендә булып, Касыйм ханлыгында XVI йөзнең уртасыннан
мәгълүм фамилия. Бүгенге көндә алардан Казанда яшәүче кешеләр бар.
Кабер ташындагы җырчы Әбүбәкер дигән шәхес кызыклы, ләкин әлегә аның турында
башка мәгълүматлар юк.
Касыйм шәһәренең татар зиратындагы билгесез фамилиягә нисбәтле дөрбә
Бу дөрбә, зират капкасыннан туп-туры кереп китеп, беркадәр уңга каерылып баргач
күренә. Сул якта, урам буе стенасы. Бина тышкы яктан ак известняктан кисеп
эшләнгән озынча плитәләрдән өеп ясалган. Эчке яктан стеналар кызыл кирпечтән
корылганнар. Стенаның буе – 387 см, иңе – 330 см. Стена биеклеге өч катлам-нигез,
стена, кәрнизләрдан гыйбарәт. Кәрниз катламы – 32 см, ул стенадан 17 см
чыгарылып эшләнгән. Кәрнизнең буе, дөрбәнең иңе буенча санаганда, 364 см тәшкил
итә, кәрнизләр, стена буенча ике дулкын ясап, өстән аска таба кечерәеп киләләр.
Нигез калынлыгы җир өстеннән 47 см чыгып тора һәм стенадан 6 см читкә киткән.
Кыйбла якка караган кыска стенага киңлеге – 76, биеклеге 70 см зурлыктагы
дүртпочмаклы эпитафик плитә беркетелгән. Эпитафик такта җирдән 70 см югары
күтәрелеп тора. Моннан тыш дөрбәнең өч як стенасында дөрбә эчен җилләтү өчен,
33×38 см зурлыктагы дүрт кырлы тәрәзә тишекләре калдырылган.
Төзүдә кулланылган ак известняк плитәләрнең уртача үлчәмнәре 14×20×50 см
зурлыкта.
Дөрбәнең көнчыгыш як стена белән төньяк стенасы кушылган почмагы, ни сәбәптәндер,
кисеп эшләнгән.
Дөрбәнең эчке ягында ташлар юк, ихтимал, ул ялгыз кеше кабере өстенә генә
корылгандыр.
Бинаның стенасына беркетелгән эпитафик плитәнең сакланышы начар, күпертелеп
язылган гарәп хәрефләре, урыны-урыны белән кубып төшеп, текст укылышына зур зыян
китергәннәр. Текстның йөзлегендә матур гына геометрик орнамент элементлары бар,
алар башка ташларда кабатланмыйлар.
Эпитафик язманың беренче юлында Коръән кәлимәсе һәм кырларында бизәкләр.
1. Лә илләһе илләлаһу Мөхәммәдү рәсүл Аллаһу (Аллаһ бердер, Мөхәммәд аның
пәйгамбәредер)
2. Каля Аллаһу Тәгаля-и ... сөм әлинә торҗугун (Аллаһы Тәгалә әйтте: Барча
дөньяда туганнар миңа кайтырсыз)
3, 4. ...
5. Милади тарих Русия илән мең сигез йөз илленче йылында
6. ...
Мәкаләнең соңында Касыйм шәһәрендә XVI гасырдан бирле корылып киленгән дөрбәләр,
кабер ташлары ясау өчен кирәк материалның ханлыкның башкаласыннан читтәрәк Үкә
(Ока) елгасы буендагы Ташинский, Акишинский, Малеевский карьерларыннан һәм
Ташлык авылыннан алынганлыгында әйтеп үтәргә кирәк.
Здесь был дан перевод с татарского следующего материала:
Ахметзянов М.И. Татарские мавзолеи (дюрбе) в г. Касимове // Татарская археология. –
2006. – № 1–2 (16–17). Кочевой мир Средней Евразии и Золотая Орда. – С. 197–217
с илл. (на тат. яз.).
Переводчик благодарит Рашида Бултачеева за ценные подсказки и замечания.
Для просмотра в режиме офф-лайн
(когда все переходы работают локально) можно
скачать локальный вариант.
Инструкция: 1.Скачиваем
http://razzaq.nxt.ru/ciganaqlar/ahmetzyanov.zip
(примечание: если у вас установлена FTP-качалка, то ее перехват этой ссылки отклонить;
далее в окне NextMail.Ru начинаем качку —
получается, как бы в 2 этапа).
2.Распаковываем полученный по Сети zip-архив в отдельную папку (извлекаются файл ahmetzyanov.htm
и папка images2). 3.Скачиваем http://razzaq.nxt.ru/ciganaqlar/ahmetzyanov2.zip
(учитывая примечание в п.1 выше). 4. Распаковываем zip-архив в ту же папку, что и в п.2 выше —
старый файл ahmetzyanov.htm перебиваем! 5.Запускаем файл ahmetzyanov.htm. Ссылки должны работать локально; рисунки в отдельных
окнах так же должны открываться локально.
Viewing
is guaranteed
only with
browser IE5.5
or later version.
Text only russian
& tatar .
